ตตฺถ ปญฺจทฺวาริกสญฺญา โอโลเกตฺวาปิ ชานิตุํ สกฺกาติ โอฬาริกาฯ รชฺชิตฺวา อุปนิชฺฌายนฺตญฺหิ ‘รชฺชิตฺวา อุปนิชฺฌายตี’ติ, กุชฺฌิตฺวา อุปนิชฺฌายนฺตํ ‘กุชฺฌิตฺวา อุปนิชฺฌายตี’ติ โอโลเกตฺวาว ชานนฺติฯ

ตตฺริทํ วตฺถุ – ทฺเว กิร อิตฺถิโย นิสีทิตฺวา สุตฺตํ กนฺตนฺติฯ ทฺวีสุ ทหเรสุ คาเม จรนฺเตสุ เอโก ปุรโต คจฺฉนฺโต เอกํ อิตฺถิํ โอโลเกสิฯ อิตรา ตํ ปุจฺฉิ ‘กสฺมา นุ โข ตํ เอโส โอโลเกสี’ติ? ‘น เอโส ภิกฺขุ มํ วิสภาคจิตฺเตน โอโลเกสิ, กนิฏฺฐภคินีสญฺญาย ปน โอโลเกสี’ติฯ เตสุปิ คาเม จริตฺวา อาสนสาลาย นิสินฺเนสุ อิตโร ภิกฺขุ ตํ ภิกฺขุํ ปุจฺฉิ – ‘ตยา สา อิตฺถี โอโลกิตา’ติ? ‘อาม โอโลกิตา’ฯ ‘กิมตฺถายา’ติ? ‘มยฺหํ ภคินีสริกฺขตฺตา ตํ โอโลเกสิ’นฺติ อาหฯ เอวํ ปญฺจทฺวาริกสญฺญา โอโลเกตฺวาปิ ชานิตุํ สกฺกาติ เวทิตพฺพาฯ สา ปเนสา ปสาทวตฺถุกา เอวฯ เกจิ ปน ชวนปฺปวตฺตาติ ทีเปนฺติฯ มโนทฺวาริกสญฺญา ปน เอกมญฺเจ วา เอกปีเฐ วา นิสีทิตฺวาปิ อญฺญํ จินฺเตนฺตํ วิตกฺเกนฺตญฺจ ‘กิํ จินฺเตสิ, กิํ วิตกฺเกสี’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตสฺส วจนวเสเนว ชานิตพฺพโต สุขุมาฯ เสสํ เวทนากฺขนฺธสทิสเมวาติฯ

อยํ สญฺญากฺขนฺธนิทฺเทโสฯ

4. สงฺขารกฺขนฺธนิทฺเทโส

[20] สงฺขารกฺขนฺธนิทฺเทเส เย เกจิ สงฺขาราติ จตุภูมิกสงฺขาเร ปริยาทิยติฯ จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนาติอาทีนิ อตีตาทิวเสน นิทฺทิฏฺฐสงฺขาเร สภาวโต ทสฺเสตุํ วุตฺตานิฯ จกฺขุสมฺผสฺสชาติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนวฯ เจตนาติ เหฏฺฐิมโกฏิยา ปธานสงฺขารวเสน วุตฺตํฯ เหฏฺฐิมโกฏิยา หิ อนฺตมโส จกฺขุวิญฺญาเณน สทฺธิํ ปาฬิยํ อาคตา จตฺตาโร สงฺขารา อุปฺปชฺชนฺติฯ เตสุ เจตนา ปธานา อายูหนฏฺเฐน ปากฏตฺตาฯ ตสฺมา อยเมว คหิตาฯ ตํสมฺปยุตฺตสงฺขารา ปน ตาย คหิตาย คหิตาว โหนฺติฯ อิธาปิ ปุริมา ปญฺจ จกฺขุปสาทาทิวตฺถุกาวฯ มโนสมฺผสฺสชา หทยวตฺถุกาปิ อวตฺถุกาปิฯ สพฺพา จตุภูมิกเจตนาฯ เสสํ เวทนากฺขนฺธสทิสเมวาติฯ

อยํ สงฺขารกฺขนฺธนิทฺเทโสฯ

5. วิญฺญาณกฺขนฺธนิทฺเทโส

[26] วิญฺญาณกฺขนฺธนิทฺเทเส ยํ กิญฺจิ วิญฺญาณนฺติ จตุภูมกวิญฺญาณํ ปริยาทิยติฯ จกฺขุวิญฺญาณนฺติอาทีนิ อตีตาทิวเสน นิทฺทิฏฺฐวิญฺญาณํ สภาวโต ทสฺเสตุํ วุตฺตานิฯ ตตฺถ จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ ปญฺจ จกฺขุปสาทาทิวตฺถุกาเนว, มโนวิญฺญาณํ หทยวตฺถุกมฺปิ อวตฺถุกมฺปิฯ สพฺพํ จตุภูมกวิญฺญาณํฯ เสสํ เวทนากฺขนฺธสทิสเมวาติฯ

อยํ วิญฺญาณกฺขนฺธนิทฺเทโสฯ

ปกิณฺณกกถา

อิทานิ ปญฺจสุปิ ขนฺเธสุ สมุคฺคมโต, ปุพฺพาปรโต, อทฺธานปริจฺเฉทโต, เอกุปฺปาทนานานิโรธโต, นานุปฺปาทเอกนิโรธโต, เอกุปฺปาทเอกนิโรธโต, นานุปฺปาทนานานิโรธโต, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนโต, อชฺฌตฺติกพาหิรโต, โอฬาริกสุขุมโต, หีนปณีตโต, ทูรสนฺติกโต, ปจฺจยโต, สมุฏฺฐานโต, ปรินิปฺผนฺนโต, สงฺขตโตติ โสฬสหากาเรหิ ปกิณฺณกํ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถ ทุวิโธ สมุคฺคโม – คพฺภเสยฺยกสมุคฺคโม, โอปปาติกสมุคฺคโมติฯ ตตฺถ คพฺภเสยฺยกสมุคฺคโม เอวํ เวทิตพฺโพ – คพฺภเสยฺยกสตฺตานญฺหิ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปญฺจกฺขนฺธา อปจฺฉาอปุเร เอกโต ปาตุภวนฺติฯ ตสฺมิํ ขเณ ปาตุภูตา กลลสงฺขาตา รูปสนฺตติ ปริตฺตา โหติฯ ขุทฺทกมกฺขิกาย เอกวายาเมน ปาตพฺพมตฺตาติ วตฺวา ปุน ‘อติพหุํ เอตํ, สณฺหสูจิยา เตเล ปกฺขิปิตฺวา อุกฺขิตฺตาย ปคฺฆริตฺวา อคฺเค ฐิตพินฺทุมตฺต’นฺติ วุตฺตํฯ ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘เอกเกเส เตลโต อุทฺธริตฺวา คหิเต ตสฺส ปคฺฆริตฺวา อคฺเค ฐิตพินฺทุมตฺต’นฺติ วุตฺตํฯ ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘อิมสฺมิํ ชนปเท มนุสฺสานํ เกเส อฏฺฐธา ผาลิเต ตโต เอกโกฏฺฐาสปฺปมาโณ อุตฺตรกุรุกานํ เกโส; ตสฺส ปสนฺนติลเตลโต อุทฺธฏสฺส อคฺเค ฐิตพินฺทุมตฺต’นฺติ วุตฺตํฯ ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘เอตํ พหุ, ชาติอุณฺณา นาม สุขุมา; ตสฺสา เอกอํสุโน ปสนฺนติลเตเล ปกฺขิปิตฺวา อุทฺธฏสฺส ปคฺฆริตฺวา อคฺเค ฐิตพินฺทุมตฺต’นฺติ วุตฺตํฯ